Дэд ахлагч Б.БУЯНДЭЛГЭР 

“Үндэсний төв архив”-д хадгалагдаж буй “Үнэн” сонины 1945 оны хэвлэлүүдэд Чөлөөлөх дайны тухай мэдээ долоодугаар сарын 29-ний №172 дугаараас эхлэн арваннэгдүгээр сар хүртэлх дугааруудад Гитлерийн Германы ялагдал, Монгол–Зөвлөлтийн хамтарсан цэргийн давшилт, Чөлөөлөх дайны төгсгөл, Монголын тусгаар тогтнолыг төлөөх олон нийтийн санал хураалтын үйл явц зэргийг ард түмэнд хурдан бөгөөд шуурхай хүргэж байв.

“Үнэн” сонины 1945 оны наймдугаар сарын 10-ны №181 дугаарын хоёрдугаар нүүрт БНМАУ-ын Бага Хурал, Засгийн газраас Япон Улсад дайн зарласан тухай тогтоол гаргалаа хэмээн нийтэлжээ. Уг тогтоолд Монголын ард түмэн олон зуун жилийн турш эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэж ирсэн. 1936 онд ЗХУ-тай байгуулсан харилцан туслалцах гэрээний үүргээ биелүүлэн Нэгдсэн Үндэстний шударга үйл хэрэгт хувь нэмэр оруулах зорилгоор энэхүү шийдвэрийг манай засгийн газраас гаргаж байна. Японы түрэмгийлэгчид 1935 онд Буйр нуурын орчим, 1939 онд Халх голд халдаж Монголын нутгийг Зөвлөлтийн эсрэг дайн хийх бааз болгох зорилготой байсан ч баатарлаг Монгол-Зөвлөлтийн цэрэгт бут цохигдсон билээ. Энэ дайнд орсны гол зорилго нь Өвөр Монголын ахан дүүсийг Японы дарлалаас бүрэн чөлөөлж, хэл, бичиг, соёл, шашин, тусгаар тогтнолыг хамгаалах явдал болохыг онцолжээ.

Тус сонины наймдугаар сарын 11-ний №182 дугаарын нэгдүгээр нүүрт Ерөнхий сайд, Улсын баатар, маршал Х.Чойбалсангийн радиогоор ард түмэнд хандан хэлсэн мэдэгдлийг сийрүүлэн гаргасан байна.

Үүнд: БНМАУ, Японд дайн зарлаж Ардын хувьсгалт цэрэг хил даван Өвөр Монголын нутагт орж ах дүү Монголчуудыг чөлөөлөн урагш давшиж байна. Бүх Монголын ахан дүүс, ард иргэдийг энэхүү шударга дайнд нэгэн сэтгэлээр оролцохыг уриалж, тулалдаж буй цэргүүдийг бүх хүчээр дэмжиж, сахилга бат, эв нэгдэл, хөдөлмөр зүтгэлээр ялалтын төлөө ажиллахыг ухуулжээ. Ардын хувьсгалт цэрэг, Хязгаарын цэргийн албан хаагчдад Чөлөөлөх дайны талаарх мэдээллийг “Улаан Од”, “Эх орны төлөө” сонинууд хүргэж байсан юм. Бас чөлөөлөгдсөн бүс нутгийн ард иргэдэд монгол, орос, хятад үсгээр бичиж тарааж байв. Уг хоёр сонины доторх мэдээлэл нь агуулгын хувьд ижил байсан гэдэг. Тухайн хоёр сонины наймдугаар сарын 10-ны өдөр гарсан дугаарт маршал Х.Чойбалсангийн Ардын хувьсгалт болон Хязгаарын цэргүүдэд хандаж хэлсэн уриалгыг нийтэлжээ.

Тэр уриалгад "Байлдагч, түрүүч, офицер, генералууд аа! Өнөөдөр та бүхэн өөрийн улсын Засгийн газрын тушаалаар, эрх чөлөөт тусгаар тогтносон эх орны хил давж, бүх Монголын заналт дайсан Японы самурай нарын дарлалд зовж буй ах дүү Өвөр Монгол, Баргын нутагт хүрээд байна. Та бүхэн бүх Монгол үндэстнийг чөлөөлөн, бүрэн эрхт, нэгэн нэгдмэл, эрх чөлөөт улс байгуулах ариун шударга дайнд орсон билээ. Манай эрхэм үйл хэрэг, манай ард түмэн, манай эх орны төлөө зоригтой, эрэлхэг, баатарлагаар зүтгэцгээ. Ах дүү нартаа эрх чөлөө авчирч буй хувьсгалын тугаа өндөрт мандуулцгаая. Ардын хувьсгалт цэргүүдийн алдар гавьяа мөнхөд мандах болтугай! Хил хязгаараа сахин хамгаалж буй хилчдийн яруу алдар бадартугай. Ялалтын төлөө урагш давшицгаа! Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын бүх зэвсэгт хүчний жанжин, Улсын шалгарсан баатар, маршал Х. Чойбалсан" гэжээ.

Дайны галын шугамд тулалдаж буй цэргүүдэд, бусад фронтын чөлөөлсөн бүс нутгийн талаарх мэдээг “Улаан-Од”, “Эх орны төлөө” сонинд дараах байдлаар нийтлэн хүргэж байв.

Үүнд: Алс Дорнод дахь Монгол-Зөвлөлтийн цэрэг наймдугаар сарын 09-ний өглөө Манжуурын хил дагуу өргөн фронтоор, Хабаровск болон Байгал нуурын өмнөх чиглэлд давшилт эхлүүлэв. Далай нуурын чиглэлд манай цэрэг дайсны эсэргүүцлийг няцаан, Японы төмөр бетон бэхлэлтүүдийг сэтэлж, тухайн өдрийн турш 15 км урагшлав. Хабаровскийн чиглэлд зарим газарт ширүүн тулалдаан болж, манай цэрэг Амар мөрнийг гатлан Фуяань хот болон хэд хэдэн чухал байрлал эзлэв. Байлдааны өмнөх бүсэд манай цэрэг дайсны эсэргүүцлийг даван, Далай нуур орчмын бэхлэлтийн шугамыг эзэлж, Манжуур болон Далай нуурын орчмын төмөр замын станц, хотуудыг гартаа орууллаа. Буйр нуурын чиглэлд Жиджин сүм, Хошуу сүм зэрэг хэд хэдэн суурин газрыг ямар ч эсэргүүцэлгүйгээр эзэлж, наймдугаар сарын 09-ний өдөртөө 15–22 км урагшилжээ. Мөн манай нисэх хүч Манжуурын Харбин, Чанчунь, Айрин хотууд болон Сейсин, Расин боомтуудад агаараас цохилт өгсөн хэмээн тухай цаг үеийн мэдээг дамжуулж байжээ.

Хүүхэд багачууд, залуучуудад Чөлөөлөх дайны талаар “Залуучуудын үнэн” сонины 1945 оны наймдугаар сарын 11-ний бямба гарагийн №60 (3850) дугаарт “Бүх хүчээр манай Ардын хувьсгалт цэрэгт туслагтун! Бүх хүчээ бүх Монголчуудын заналт дайсан Японы самурай нарыг түргэн бут цохиход зориулагтун” гэсэн уриалгыг, мөн 1945 оны наймдугаар сарын 10-ны өдөр БНМАУ-аас Япон Улсад дайн зарласан тогтоолын хамт нийтэлсэн байна.

Харин хүүхэд багачуудад Чөлөөлөх дайн болон дэлхийд өрнөж буй дайны тухай мэдээллийг “Матар” сэтгүүлээр дамжуулан, хошин зураг, зурагт өгүүллэгийн хэлбэрээр сонирхолтойгоор хүргэж байжээ.

Матар сэтгүүлийн 1945 оны эхний хэвлэлийн нүүрт “Улаан наран мандтугай, хар сүүдэр арилтугай” хэмээх гарчигтайгаар улаан нарнаас Гитлер цэргүүдийн хамт айн зугтаж буй Япончуудын хошин зургийн хамт хэвлэн нийтэлсэн байна.

Харин Чөлөөлөх дайны саруудад “Японы эзэрхгүүд Азийг эзлэх гэсэн төлөвлөгөөнөөс одоо юу нь үлдсэн бэ? юу ч үгүй, Го нь үлджээ” хэмээх гарчигтай дэвүүр дээр япон самурайн толгойг дүрсэлсэн байна.

Чөлөөлөх дайны үеийн Монголын таван гол сонин, сэтгүүлийн мэдээнүүдийг нэгтгэн дүгнэвэл 1945 оны наймдугаар сараас 11 дүгээр сар хүртэлх хэвлэлүүддээ Монгол–Зөвлөлтийн цэргүүдийн ялалт, амжилтыг онцлон хүргэж, залуучуудыг цэрэгт элсэж эх орноо хамгаалахад уриалж, цэрэгт элсэхээр өргөдөл өгсөн залуучуудын тухай мэдээг нийтэлж байв. Эдгээр хэвлэл нь цэрэг арми болон ард түмнийг нэг зорилгод төвлөрүүлэх, дайны явцыг цаг тухайд нь мэдээлэх, эх оронч үзэл төлөвшүүлэх гол хэрэгсэл болж, тухайн үеийн улс төр, цэрэг, соёлын амьдралын түүхэн баримт болон үлджээ.